Życie muzyczne w Świdnicy*

 Muzyka towarzyszyła ludzkości od zarania dziejów. Nieustannie płynące z natury dźwięki dobiegały człowieka wzbogacając jego wiedzę na temat otaczającego świata. Z czasem ta „muzyka” stała się źródłem do naśladowania. Oddziaływała na zmysły, kształtowała i określała kulturę. Początków historii muzyki, a więc także instrumentów muzycznych, należy szukać w paleolicie, z którego pochodzi wiele informacji o posługiwaniu się przez człowieka różnorodnymi narzędziami.
 Świdnica, jako główne miasto księstwa świdnicko-jaworskiego, pozostawała ważnym ośrodkiem kulturalnym. Miasto początkowo predestynował do tej roli głównie dwór książęcy. Nierzadko ważne wydarzenia polityczne łączono z ucztami dworskimi, którym towarzyszyła również muzyka. Sam książę świdnicko-jaworski Bolko I Surowy (1252/1256-1301) był mecenasem piewców miłości zwanych minnesingerami. Na jego dworze znajdowali się zapewne grajkowie uprzyjemniający czas księciu i dworowi. Wiadomo, że muzyka była nieodzowna nie tylko podczas turniejów rycerskich, ale i na polu walki. Wygrywane melodie miały ostrzegać przed przeciwnikiem, zagrzewać rycerzy do boju, bądź obwieszczać zwycięstwo.
 Prawdziwą ostoją dla kultury muzycznej były średniowieczne kościoły i klasztory. Najnowsze trendy muzyczne docierały na Śląsk głównie za pośrednictwem klasztorów. Kontakty dominikanów świdnickich z innymi ośrodkami miejskimi, takimi jak Kraków, sprzyjały przenikaniu się wzorców kultury muzycznej. W muzyce sakralnej odrzucano wówczas wszystko, co mogłoby działać na zmysły człowieka. Chorał gregoriański (tzw. monodia liturgiczna), dominujący w kościołach Europy, był swoistym wzorem muzyki doskonałej w swej ascetycznej postaci. Zespoły wokalne mogły początkowo śpiewać wyłącznie jednogłosowo. Liturgia przez wiele stuleci stanowiła dla jej uczestników jedyną możliwość obcowania z muzyką profesjonalną. Do śpiewu podczas mszy obowiązani byli duchowni oraz kantorzy, którzy intonowali pieśni religijne oraz czuwali nad doborem repertuaru. Szczególne miejsce w Świdnicy zajmował w tej dziedzinie kościół pw. św. Stanisława i św. Wacława, gdzie po dziś dzień istnieje tzw. Chór Bractwa Maryjnego (lub Chór Mieszczan) zbudowany ok. poł. XV w.
 Średniowieczne szkolnictwo śląskie zaliczano do najlepiej zorganizowanych na ziemiach polskich. Świdnicka szkoła parafialna wzmiankowana w 1284 r. realizowała program trivium, w skład którego wchodziło nauczanie muzyki i śpiewu. Wyższego stopnia-quadrivium miasto doczekało się w 1561 r., kiedy utworzono ewangelicką szkołę łacińską. Istniała ona do 1634 r., gdy do miasta wkroczyły wojska cesarskie. Oprócz kantorów w szkołach nauką śpiewu zajmowali się signator i subsignator. Pierwszy prowadził zajęcia muzyczne, zaś drugi ćwiczył uczniów kilka razy w tygodniu przed właściwymi zajęciami śpiewu. Obowiązkiem scholarów-chórzystów było uczestnictwo we wszelkich obchodach liturgicznych oraz towarzyszenie kapłanowi w drodze z wiatykiem do chorego.
 Niezastąpiony w pracy duszpasterskiej świat gestu i muzyki łączyły w sobie misteria. Te udramatyzowane obrzędy rozpowszechniły się w XII i XIII w. Przedstawiały obrazy z życia i męki Chrystusa (pasje), treści z Ewangelii oraz z legend o świętych (miracula – cuda). Wystawiane były w kościołach, w ich pobliżu lub na placach miejskich, w ciągu całego roku liturgicznego, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkanocy i Bożego Narodzenia. Zwykle na zakończenie misterium zespół duchownych intonował Te Deum laudamus („Ciebie Boże wychwalamy”). Z upływem czasu zaczęto wplatać w misteria elementy legend regionalnych.
 Innym rodzajem misteriów były płacze (plankty) obecne podczas uroczystości pogrzebowych. Za konduktem zwykle podążały płaczki, które dodawały pogrzebom dramatyzmu. Żałobnicy i płaczki są na Śląsku częstym motywem występującym na tumbach nagrobnych książąt i biskupów. Płaczki najmowano powszechnie na pogrzeby członków bractw i cechów. Muzycznej oprawy dopełniali trębacze i werbliści. Pierwsi wygrywali melodię, zaś drudzy wybijali rytm stanowiąc jednocześnie podstawowy zespół muzyczny, który posiadało zwykle każde bractwo lub cech.
 Uroczyste msze odbywały się najczęściej przy akompaniamencie organów. Za instrument oficjalnie towarzyszący liturgii uznał je papież Witalian I (657-672). Pierwsze wzmianki o organach śląskich pochodzą z XIII w., zaś wieści o tymże instrumencie świdnickim z końca XV w. Znani są dwaj budowniczowie organów kościoła parafialnego-A. Kistner i S. Kaschendorff. Posada organisty oraz sam instrument musiały istnieć już wcześniej, skoro, według sporządzonego w 1451 r. testamentu, E. Buschkynne ufundowała codzienne śpiewanie Salve po nieszporach oraz zapisała pół grzywny organiście. Instrument ten spłonął podczas pożaru kościoła w 1532 r. Nowe organy zostały zbudowane w latach 1582-1583 przez A. Kunischa i funkcjonowały do początku XVIII w., kiedy to wymieniono je na nowy instrument autorstwa G. Siebera. Niewielkie organy znajdowały się do około 1950 r. na Chórze Mieszczańskim. Organy posiadały kościoły klasztorne franciszkanów i dominikanów. Jednak do momentu pojawienia się w XIX w. firmy organowej Schlaga losy świdnickiego budownictwa organów charakteryzowały się dużą zmiennością.
 Uwieńczeniem trwającego od XIII w. początkowego okresu kształtowania się wielogłosowej muzyki kościelnej na Śląsku stanowi twórczość świdniczanina ks. T. Stoltzera (ok. 1470-1526). Zachowało się ok. 150 jego utworów. Zasłynął on jako kompozytor na dworach dwóch europejskich monarchii. Jego wiedza pochodziła ze słynącej z bardzo dobrego poziomu nauczania świdnickiej szkoły łacińskiej. Stoltzer nie podjął jednak studiów uniwersyteckich. Przed rokiem 1519 uzyskał święcenia kapłańskie. Sympatyzował z ruchem reformacyjnym, ale nigdy nie zdecydował się przejść na luteranizm. W 1522 r. zatrudniono go jako dyrygenta w kapeli króla węgierskiego Ludwika II. W Budapeszcie zapoznawał się z największymi dziełami i najwybitniejszymi muzykami. Tu tworzył dzieła wielogłosowe: psalmy, motety i msze. Stoltzer miał podobno zginąć w bitwie pod Mohaczem (1526). Jego rękopisy są dziś rozproszone w całej Europie. 
Rok 1526 przyniósł Świdnicy panowanie habsburskie oraz wzrost wpływów kulturalnych Wiednia, Pragi i Ołomuńca. Na ten okres przypada działalność rodowitego świdniczanina K. Ortloba (1525-1574). Uczęszczał do tutejszej szkoły miejskiej, by w 1541 r. rozpocząć studia w Królewcu. W tym czasie był już angażowany jako kantor i dyrygent. Został też muzykiem w kapeli książęcej. W Europie Ortlob słynął ze znakomitego repertuaru. W instrumenty zaopatrywał się w najlepszych pracowniach. Na starość powrócił do Świdnicy i tu do śmierci piastował stanowisko nauczyciela muzyki w szkole, którą sam niegdyś ukończył.
 W pierwszej poł. XVI w. rozgłos w Europie zdobywały nauki Marcina Lutra. Jego reformy szybko zakorzeniły się na Śląsku. Od lat 60. XVI w. w kościele parafialnym przez ponad 70 lat odbywały się nabożeństwa ewangelickie. Świdniccy luteranie mogą poszczycić się kilkoma wybitnymi postaciami w dziedzinie muzyki. Jedną z nich jest kantor oraz autor pieśni protestanckich J. Sartorius (1557-1632). Jego zbiór kazań i pieśni z 1591 r. Psalter Gesangweise (Śpiew psałterza) cieszył się dużym uznaniem.
 Na polu działalności muzycznej kobiety były niezwykłą rzadkością. M. Kunic (1604-1664), córka świdnickiego lekarza H. Kunica, znana jako wybitna astronom, była kobietą starannie wykształconą. Uczyła się też śpiewu i gry na klawikordzie, czytała traktaty muzyczne i poznawała podręczniki kompozycji. Wiedzę o muzyce łączyła z matematyką. Znała najnowsze dzieła teoretyków włoskich, które znajdowały się już w posiadaniu kolekcjonerów wywodzących się z arystokracji śląskiej. Utrzymywała także liczne kontakty ze słynnymi kompozytorami, filozofami i teoretykami.
 Rządy katolickich Habsburgów nie sprzyjały protestantom. Już podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) sprowadzono do Świdnicy jezuitów (1629). Miejsce zlikwidowanej w 1634 r. szkoły ewangelickiej zajęła szkoła jezuicka istniejąca z przerwami do 1776 r. Ważnym elementem wychowania w duchu kontrreformacji był teatr i muzyka. Do seminarium przybywali przede wszystkim uczniowie z pięknym głosem. Tu zdobywano muzyczne wykształcenie. Wybrańcy mieli uświetniać liturgię. Występy z udziałem śpiewu odbywały się w związku z obchodami religijnymi, świętami patronów miasta, czy znaczącymi wydarzeniami państwowymi. Po nauce lub kazaniu zwykle śpiewano litanię. Fragment fresku z pocz. XVIII w. na sklepieniu kaplicy rzeźników w katedrze, przedstawia procesję błagalną oraz postacie chórzystów, uczniów szkoły jezuickiej. Od k. XVII w. istniał zwyczaj, zgodnie z którym w każdą sobotę siedmiu uczniów szkoły jezuickiej udawało się do owej kaplicy, by śpiewać Salve Regina (Witaj Królowo). Na krańcach sklepienia widnieją także łacińskie wyjątki z antyfony sub tuum praesidium confugimus (Pod Twoją obronę uciekamy się).
Pojawienie się jezuitów nie zniwelowało działalności miejscowych protestantów, którzy w międzyczasie uzyskali zgodę na budowę własnej świątyni. Znany na Śląsku poeta, syn pastora Kościoła Pokoju, D. Czepko von Reigersfeld (1605-1660) napisał z okazji jego powstania utwór chóralny Semita amoris divini. Das heilige Drei Eck (1657). Prawdopodobnie jednak nie został on wykonany.
 Czas rywalizacji pomiędzy dwoma nurtami religii chrześcijańskiej przyniósł miastu kolejnego wybitnego twórcę – B. Schmolcka (1672-1737). Funkcję pastora Kościoła Pokoju w Świdnicy piastował od 1714 r. Jego ogromna spuścizna to około 1180 pieśni religijnych, które do dnia dzisiejszego są wykonywane w kościołach ewangelickich Europy.
 Urodzony w Świdnicy, choć działający poza nią, J. G. Janitsch (1708-1763) zasłynął jako muzyk berlińskiej Królewskiej Orkiestry. Znany jest w muzyce barokowej z kompozycji kwartetowych oraz jako wykonawca stylu epoki basso continuo. Cechą tego wielogłosowego stylu było sporządzanie „szkicu” utworu i wypełnienie go akompaniamentem (np. podkreślano melodię utworu przy pomocy skrzypiec, a następnie uzupełniano ją partią basem cyfrowanym – basso continuo). Jego utwory są wykonywane do dziś.
 Sukcesy na polu muzyki odnosili nie tylko wykształceni w tej dziedzinie twórcy. K. Berger, utalentowany świdniczanin, żyjący na przełomie XVIII/XIX w. sprawował funkcję radcy miejskiego. Znany jest z jednego dzieła późnego baroku napisanego z okazji urodzin króla Fryderyka Wilhelma II obchodzonych w Świdnicy w 1790 r. Premiera spotkała się z aplauzem. W 1790 r. oficyna wrocławska wydała dzieło drukiem.
W XVIII i XIX w. na Śląsku działało wiele orkiestr, zespołów dworskich, miejskich i kościelnych. Muzycy pochodzili z różnych miast, krajów oraz warstw społecznych. Nie pracowali w jednej orkiestrze, lecz przechodzili z zespołu do zespołu w zależności od honorarium, panujących warunków, repertuaru oraz kierującego nimi dyrygenta. Ze Świdnicy wywodziło się wielu znakomitych muzyków orkiestrowych. Był wśród nich T. Garajs działający w XVIII w. Podstawowe wykształcenie otrzymał w Świdnicy. Specjalizował się w grze na wiolonczeli. Podstawy wiedzy muzycznej otrzymał w domu rodzinnym przy pomocy nauczyciela śpiewu. Prawdopodobnie dalszą edukację kontynuował u świdnickich jezuitów. Gdy opuścił Świdnicę w 1750 r. był już znanym wiolonczelistą. Na krótko wstąpił do wrocławskiej kapeli biskupiej. Niedługo potem zamieszkał w Kątach Wrocławskich. Grywał też w kapelach kościelnych i w teatrach dworskich. Nie zachował się żaden pisemny ślad jego działalności.
 Warto podkreślić, że częstokroć przebywali w Świdnicy wybitni muzycy. Jednym z nich był J. H. Krause (II poł. XVIII w.), który mieszkał przez kilka lat w naszym mieście. Uczęszczał do świdnickiego gimnazjum jezuickiego. Po ukończeniu szkoły przeniósł się do Wrocławia i tam został organistą w katedrze wrocławskiej, gdzie otrzymał godność „wyższego organisty”. Był również słynnym kompozytorem i pianistą. Tworzył własne kompozycje organowe. Jako paź jednego z dostojników kościelnych odbył wiele podróży. Popularyzował repertuar katolicki oraz pieśni ewangelickie.
Także J. G. Vogler (1749-1814) na dłużej zabawił w Świdnicy. Jego ojciec był skrzypkiem i lutnikiem kapeli książęcej w Würzburgu. Joseph Georg studiował prawo i teologię. W 1771 r. książę Mannheim ufundował dla niego studia muzyczne we Włoszech, które Vogler odbył w latach 1771-1775. Po powrocie powierzono mu utworzenie wyższej uczelni muzycznej (Musikhochschule). Już wtedy znano go w salach koncertowych stolic europejskich. W 1802 r. pojawił się w Świdnicy, gdzie dojrzał do eksperymentów muzycznych. W tutejszym kościele ewangelickim uprościł budowę wielkich organów (system symplifikowany). Z 3661 piszczałek pozostawił 1128. Jedna piszczałka mogła brzmieć teraz w kilku głosach. Na koncercie z okazji 150-lecia Kościoła Pokoju przekonano się jednak, że przebudowa organów była katastrofą dla instrumentu. Wtedy to Vogler wykonywał swe oratorium oraz Psalm 85. Vogler miał również talent pedagogiczny, w Wiedniu nauczał młodego Webera, a także Giacomo Meyerbeera późniejszego konkurenta Wagnera. Warto podkreślić, że na pocz. XIX w. Vogler był podobno bardziej znany niż Beethoven i Schubert.
 Nadający tempo świdnickiemu życiu muzycznemu kantorzy i organiści dbali o zapewnienie doskonałego repertuaru, którego nie powstydziłyby się europejskie sale koncertowe. Wybierani byli na drodze konkursu. Społeczność ewangelicka uczyniła zwycięzcą w 1729 r., pochodzącego z Biedrzychowic k. Lubania, Ch. G. Weckera. Odebrał on staranne wykształcenie w Lipsku, gdzie pobierał nauki u samego J. S. Bacha. Na stanowisku kantora pozostał w Świdnicy do śmierci w 1774 r.
 W XIX w. w Kościele Pokoju w Świdnicy działał też niejaki Kambach. Do jego obowiązków należało przygotowanie aranżacji muzycznych, wyboru utworów i dyrygowanie podczas uroczystości kościelnych. Dokonywał prezentacji największych dzieł kompozytorów śląskich w służbie ewangelicyzmu. W 1826 r. w kościele ewangelickim rozbrzmiewały okolicznościowe oratoria i kantaty F. Schneidera, które stały się ważnym wydarzeniem dla całego Śląska. Kambacha i Schneidera połączyły ścisłe więzi przyjaźni, czego wyrazem było częste wspólne koncertowanie. Jeszcze w 1818 r. powstał zbiór opracowań chorałów, który już na zawsze stał się księgą użytkową świdnickich organistów i kantorów. Najcenniejszym zbiorem przez niego napisanym, znanym na całym Śląsku, jest księga improwizowanych preludiów organowych służących do wypełniania czasu między zwrotkami i pieśniami. O jego popularności świadczy duża liczba odpisów rękopiśmiennych.
Spośród następców Kambacha warto wymienić F. Drohlę (1875-1953) oraz G. Demnitza (1844-1908), który zasłynął z utworzenia tzw. „Sing Akademie”. W latach 30. XIX w. cały Śląsk został objęty szeroką akcją koncertów (tzw. festiwali muzycznych). Na czele obchodów w Świdnicy stanął kantor Rudolf z kościoła parafialnego, utalentowany organista, śpiewak i dyrygent. Powołał on komitet muzyczny celem zbiórki funduszy na koncerty. 5 VIII 1835 r. w teatrze miejskim odbył się pierwszy z nich z udziałem profesjonalnej orkiestry. Grano religijne dzieła wokalno-instrumentalne z uczestnictwem chóru męskiego i samego Rudolfa. Od tej pory festiwale świdnickie zaczęły mieć cykliczny charakter.
 Świdnica przyciągała wszelkie wędrowne grupy artystyczne. Bawił tutaj z występami K. H. Butenop, kierownik wędrownej trupy teatralnej, aktor, śpiewak i tancerz znany na wielkich scenach Hamburga, Berlina i Wrocławia. W latach 1810-1812 występował nie tylko w Świdnicy, ale także w Brzegu, Kłodzku, Nysie i Szprotawie.
 Przedstawicielem muzyki nieprofesjonalnej był urodzony w pobliskich Milikowicach V. von Woikowsky-Biedau (1866-1935). W młodości był uczniem świdnickiego gimnazjum. Następnie studiował w Lipsku, Fryburgu, Berlinie i Wrocławiu. Uzyskał stopień doktora filozofii. Skomponował około 100 pieśni, melodramatów i oper, m.in. operę „Helga”. Zajmował stanowisko profesora, był nadradcą regencyjnym oraz rycerzem maltańskim.
 Muzyce poświęcano wiele uwagi w szkołach. Pod k. XVIII w. istniała w Świdnicy katolicka szkoła pojezuicka (od 1776 prowadzona przez dominikanów), katolicka miejska szkoła o poziomie elementarnym, liceum ewangelickie, ewangelicka szkoła elementarna, elementarna szkoła garnizonowa oraz szkoła ss. urszulanek, gdzie później powstało gimnazjum żeńskie. Warto wiedzieć, że nieco wyższy poziom nauczania miało wówczas szkolnictwo ewangelickie. W 1812 r. ewangelicko-łacińskie liceum przekształcono w gimnazjum. Istniała też przez pewien czas od 1835 r. szkoła żydowska. Jednak prawdziwym przełomem w nauczaniu muzyki było powstanie w 1897 r. w Świdnicy Szkoły Muzycznej.
 Dziewiętnastowieczna Świdnica pozostawała również ośrodkiem wytwarzającym instrumenty muzyczne. Najwcześniej pojawiła się w naszym mieście firma organowa. Jej założycielem był Ch. G. Schlag (1803-1889). Przybył on do Świdnicy z Jawora w 1834 r. w związku z remontem dużych organów w Kościele Pokoju. Tu też otworzył warsztat przy skrzyżowaniu ul. 1 Maja i Bohaterów Getta. W latach 1868-1869 wybudował nowy duży zakład przy ul. Kliczkowskiej 1. Od 1869 r. Schlagowi w prowadzeniu przedsiębiorstwa pomagają synowie: Teodor i Oskar. Od tego momentu firma zwała się „Schlag i Synowie” („Schlag und Söhne”). Schlagowie uzyskali tytuł „Dostawcy Dworu Jego Książęcej Wysokości Księcia Albrechta Pruskiego” (1885) oraz godność „Nadwornych Budowniczych Organów Jego Cesarskiej i Królewskiej Mości” (1900). W 1903 r. do firmy wkraczają synowie Teodora: Reinhold i Bruno. Cały czas przeprowadzano liczne prace w świdnickich kościołach: św. Krzyża (zbudowano nowe organy po 1867 r.), św. Józefa (remonty w 1870 i 1916 r.), św. Stanisława i św. Wacława (remont w latach 1907-1909), Kościele Pokoju (remonty w 1834-1835 i 1882 r.). Organy Schlagów znane były w Europie, Ameryce, a nawet Australii. W latach 1869-1914 liczba przeprowadzonych przez firmę prac, tzw. liczba opusów, sięgnęła tysiąca. Zakład istniał jeszcze kilka lat po I wojnie światowej. Do rozpoczęcia II wojny światowej organami w Kościele Pokoju opiekował się Bruno Schlag.
 W Świdnicy działała w latach 186-1873 firma budowniczych organów założona przez synów J. K. Schlaga: Karla i Heinricha, zwana „Bracia Schlag” („Schlag Gebrüder”). Po śmierci Johanna Karla w 1873 r. działała dalej pod nazwą „Heinrich Schlag dawniej Bracia Schlag” („Heinrich Schlag vormals Schlag Gebruder”). W 1893 r. wyłoniła się nazwa „Heinrich und Ernst Schlag”. Prace tej firmy są znane na Dolnym Śląsku. Nic nie wiadomo o jej działalności po 1904 r. W rzeczywistości niektóre z prac firmy „Schlag i Synowie” mogą być dziełami warsztatu Heinricha Schlaga. W Świdnicy istniały jeszcze do lat 60. XX w. organy firmy Schlag w kompleksie poklasztornym oo. kapucynów przy ul. Muzealnej. Wyposażona w nie była też synagoga usytuowana przy al. Niepodległości, a zniszczona przez nazistów podczas nocy kryształowej 9/10 II 1938 r. Organy zbudowane w 1928 r. przez Gustawa Heinze z Żagania mieściły się w tzw. Kościele Zimowym przy ul. ks. Agnieszki. Po wojnie zostały zdemontowane i wywiezione.
 Poza organami wytwarzano w Świdnicy także inne instrumenty. Szeroki asortyment oferował pochodzący z Ząbkowic Śląskich Ch. A. Meisel. W 1856 r. otworzył w Świdnicy warsztat i sklep, w którym sprzedawał wyroby swoje i ojca, również budowniczego instrumentów dętych blaszanych. W 1869 r. powstał przy ul. Pułaskiego i Bohaterów Getta warsztat J. Wachmanna (trąbomistrz i lutnik) produkujący instrumenty dęte blaszane . W 1891 r. przybywa do Świdnicy z Lublińca P. Hubitsch. Otworzył tu warsztat przy ul. Pułaskiego 28, przeniesiony potem na ul. Długą 40, gdzie znajdował się jeszcze do 1914 r. Wcześniej, bo w 1892 r. brał również udział w świdnickiej Wystawie Przemysłu i Rzemiosła. Tego rodzaju przedsięwzięcia pozwalały przedstawić i zareklamować własne wyroby zjeżdżającym z różnych stron potencjalnym nabywcom.
 W ciągu XVIII w. popularność na rynkach muzycznych zaczęły zdobywać fortepiany. Pierwszy znany muzyk i fortepianmistrz Oeser przebywał w Świdnicy od co najmniej 1792 r. Grywał on także na skrzypcach, altówce i wiolonczeli. Tutejsza wytwórnia fortepianów J. J. Seilera powstała w 1843 r. i mieściła się przy ul. Bohaterów Getta. Pierwszy instrument ukończono w 1844 r. Dwa lata później zakład przeniesiono na ul. Długą 275. W latach 60. XIX w. działała w Świdnicy przy ul. Franciszkańskiej firma C. J. Feya, który produkował fortepiany i pianina. Również H. Kraetzig i K. Piersig prowadzili warsztaty w ostatniej ćwierci XIX w. Przyjmuje się, że od 1886 r. najważniejszym producentem fortepianów w Świdnicy był R. Awiszus, który posiadał także firmę w Gdańsku. Jego działalność nie przetrwała do początku XX w. W ostatniej ćwierci XIX w. istniał przy ul. Westerplatte 24a zakład produkcji organów i fortepianów R. Linserta. Później rozpoczął produkcję pianin oraz zajmował się handlem fisharmoniami. W dostarczaniu na rynek pianin specjalizował się także posiadający firmy w Świdnicy i Legnicy K. Neumann. Firma świdnicka istniała do 1942 r., podobnie jak firma H. A. Dittricha, również producenta pianin.