Życie i dzieło astronom Marii Kunic (Cunitii) 1610-1664

Życie i rodzina Marii Cunitii

Maria Kunic (Cunitia, Kunicia, Cunitz, Kunitz) ur. 29 maja 1610 w Świdnicy, zm. 22 sierpnia 1664 w Byczynie. Córka Marii Schultz i doktora medycyny i filozofii Henryka Kunitza (Cunitiusa), który był legniczaninem. Studiował we Wrocławiu, Rostoku i Frankfurcie nad Odrą. Przebywał także w Uraniborgu, gdzie wraz z astronomem Tycho Brahe dokonywał obserwacji astronomicznych. W 1607 przyjął posadę lekarza miejskiego w Świdnicy i zamieszkał w kamienicy Rynek 8 „Pod Złotym Chłopkiem”. Zmarł w Legnicy w 1629.
O życiu Marii dowiadujemy się z Historioli Eliasa von Löwen. W jej rodzinie opowiadano, że przyszłą astronomkę nie obchodziły lalki ani hałaśliwe dziecięce zabawki. Z własnej chęci bardzo wcześnie zapragnęła poznać litery i pod koniec piątego roku życia umiała już biegle czytać. Na jej prośbę rodzice zgodzili się, aby była obecna na lekcjach pobieranych w domu przez brata. Od siódmego roku życia przysłuchiwała się więc lekcjom gramatyki łacińskiej i katechizmu. Ośmioletnią Marię zaczęto wdrażać do spraw gospodarstwa domowego i prac ręcznych. Ale dawała sobie z nimi radę tak dobrze, że zostający jej wolny czas mogła poświęcać na lekturę i kształcenie się w języku łacińskim pod kierunkiem „niemych nauczycieli, czyli książek”. Trzy lata później, z woli rodziców pobierać zaczęła lekcje muzyki instrumentalnej i śpiewu, a z własnej inicjatywy opanowała przy okazji umiejętność zamiany zapisu nutowego na tabulatorowy i odwrotnie. Na wiek lat dwunastu przypadły z kolei początki jej prób malarskich. Dzięki samokształceniu opanowała obok języka niemieckiego i łaciny, także język francuski, polski, włoski, hebrajski i grekę. Interesowała się astronomią oraz kształciła w poezji, malarstwie, muzyce, a także matematyce, medycynie i historii.
W 1623 wyszła za mąż za prawnika Dawida Gertsmanna. Z okazji tych zaślubin wiersz napisał Daniel Czepko. Gerstmann zmarł podczas zarazy w 1626. Potem Maria poznała Eliasa von Löwen, który był uznanym matematykiem. Połączyły ich wspólne zainteresowania naukowe i małżeństwo (1630). Dzięki Eliasowi Cunitia zajęła się najważniejszym problemem ówczesnej astronomii, jakim była zapoczątkowana przez Kopernika debata nad budową Wszechświata. Wspólnie z dachu kamienicy „Pod Złotym Chłopkiem” dokonali obserwacji planet Wenus i Jupitera.
Stąd też wzięły się złośliwe uwagi współczesnych. U jednego z biografów Kunic, J. E. Scheibla, znajdujemy miejscowe, śląskie podanie ludowe, w którym utrwaliła się postać astronomki, jako kobiety dziwnej, która noc spędzała na oglądaniu gwiazd, a dnie w łóżku, śpiąc i zaniedbując gospodarstwo domowe.
Wojna trzydziestoletnia i prześladowania religijne zmusiły Marię i Eliasa do opuszczenia Świdnicy (ok. 1636), do której już nie powrócili. Wyjechali prawdopodobnie do Byczyny, a potem wyemigrowali do spokojnej wtedy Polski i trafili do wioski Łubnice, niedaleko klasztoru cystersek w Ołoboku (Wielkopolska). Znaleźli tam, jako protestancka rodzina, schronienie u kseni Zofii Łubieńskiej.
Około 1648 zamieszkali w rodzinnym mieście Eliasa, w Byczynie, gdzie w 1650 Cunitia ukończyła i wydała drukiem w Oleśnicy swe tablice astronomiczne Urania propitia. W 1655 wybuchł tragiczny w skutkach pożar Byczyny. Pozbawił ich całego dobytku i warsztatu naukowego, i w rezultacie sparaliżował dalsze poczynania. Maria owdowiała w 1661 i zaprzestała działalności naukowej.
Astronomka Maria Kunic była najbardziej znaną w Europie kobietą-naukowcem od czasów Hypatii z Aleksandrii. Ze względu na jej wielkie dokonania nazwano ją Śląską Pallas. Wielkość Marii oraz wpływ jej dzieła na rozwój astronomii europejskiej są współcześnie mało znane. Jednak aż do początków XX wieku jej nazwisko zajmowało poczesne miejsce we wszystkich leksykonach naukowych. Mimo, że Kunic nie dokonała istotnego przełomu w rozumieniu budowy wszechświata, jej dzieło przyczyniło się do szybkiego rozpowszechnienia się wiedzy o odkrytych przez Keplera prawach ruchu planet. Na jej cześć jeden z nielicznych kraterów uderzeniowych na Wenus nazwano Cunitia.

Dzieło Marii Cunitii – Urania propitia

Maria Cunitia i Elias á Leonibus prowadząc wspólne badania astronomiczne i porównując tablice Keplera, m.in. z Tabulas DANICAS Longomontani Christiana Longomontana, doszli do wniosku, iż najlepszymi tablicami na owe czasy były Tabulae RUDOLPHI Jana Keplera. Równocześnie stwierdzili jednak, że wymagają one nie tylko naniesienia pewnych poprawek, ale i uproszczenia. Cunitia powtórnie opracowała tablice astronomiczne Keplera, naniosła na nie poprawki, dokonała uzupełnień i uprościła je, dzięki wykorzystaniu metody pomijającej użycie logarytmów. Tak też powstało dzieło życia Marii Cunitii, Urania propitia (Łaskawa lub Życzliwa Urania), czyli astronomia przybliżona czytelnikowi, uczyniona zrozumiałą. Ukończona w Byczynie i wydana własnym sumptem w Oleśnicy w 1650, stała się udoskonaleniem tablic rudolfińskich i przyniosła Cunitii europejską sławę. Urania propitia zawierała nowe tablice astronomiczne, nowe efemerydy oraz w bardziej jasny i prosty sposób rozwiązywała, korygując wcześniejsze obliczenia, „problem Keplera”, który zagęszczał maksymalnie sfery w trójwymiarowej przestrzeni. Łacińskie i niemieckojęzyczne opracowanie podzielone na 23 rozdziały i obliczone przez Marię na nowo tablice astronomiczne tworzą okazały, podwójny tom in folio, liczący łącznie ponad 500 stron.
Intencje Cunitii okazały się w pełni owocne, gdyż astronomii keplerowskiej uczono nie tyle z dzieł Keplera, co właśnie z jej dzieła. Dzięki temu Urania propitia stała się ważną pozycją w zakresie formułowania niemieckiego języka naukowego.

O epistolografii Marii Cunitii

W korespondencji uczonych, odgrywającej tak ważną rolę w życiu naukowym w XVII w., Cunitia pojawia się po raz pierwszy w liście Jana Heweliusza do Marin Mersenne’a. W niecałe półtora roku później doszło do nawiązania korespondencji miedzy Eliasem von Löwen i jego uczoną małżonką a Heweliuszem. Z lat 1648-1654 zachowały się wymienione między nimi dwadzieścia dwa listy, w tym siedem Eliasa, pięć Marii oraz dziesięć odpowiedzi, pisanych równolegle do obojga małżonków lub do jednego z nich. Maria i Elias prowadzili także korespondencję z francuskim astronomem Ismaëlem Boulliau, Janem Herbiniusem, uczonym rodem z Byczyny, Janem Albrechtem Portnerem z Ratyzbony, Piotrem Des Noyersem, sekretarzem polskiej królowej Ludwiki Marii, żony Jana Kazimierza. Na wystawie zaprezentowano kopie następujących listów:
– list Marii Cunitii do Jana Heweliusza (Łubnice, 28 lutego 1648), w którym Cunitia dziękowała gorąco za okazaną przychylność, życzyła powodzenia w dalszym prowadzeniu prac, polecając gdańskiego astronoma opiece „Najwyższego Rządcy i Sternika Ruchów”.
– list Jana Heweliusza do Marii Cunitii (Gdańsk, 14 września 1648), w którym Heweliusz zwracał się do Cunitii o ocenę, choćby i najostrzejszą, wydanej rok wcześniej Selenographii. List pełen wyszukanej kurtuazji wyraża zdumienie, że oto mimo tylu nieszczęść wojennych, rozkwitają jednak sztuki wyzwolone, a w tym matematyka, do tego uprawiane nie tylko przez mężczyzn, ale i przez reprezentantki płci żeńskiej.
– list Eliasa á Leonibus do Jana Heweliusza (Byczyna, 24 stycznia 1650), w którym Elias wyraża swój podziw dla Selenographii. Wychwalając uzdolnienia gdańskiego astronoma Elias podzielił je na trzy zakresy – intelektu, pamięci i wyobraźni. Wskazuje jednak i błędy (fig. G).
– list Eliasa á Leonibus i Marii Cunitii do Jana Heweliusza (Byczyna, 2 grudnia 1651) zawiera biografię Cunitii w napisanej przez Eliasa Historiola Cunitiae meae eiusque studiorum.
– list Jana Heweliusza do Ismaëla Boulliau (Gdańsk, 14 września 1651), w którym Heweliusz poleca Boulliau przesłany egzemplarz Uranii propitii.
– list Ismaëla Boulliau do Marii Cunitii i Eliasa á Leonibus (Paryż, 25 kwietnia 1652). Pierwsza część listu jest wielkim hymnem pochwalnym na cześć dzieła Cunitii, jej wiedzy oraz uczonych kobiet w ogóle. Druga część poświęcona jest omówieniu konkretnych problemów dotyczących Uranii. Boulliau aprobuje fakt, że za podstawę wzięła autorka Tablice Rudolfińskie Keplera. Metodę jej obliczeń zaćmień Słońca uznaje za nieco łatwiejszą od tej, którą on stosuje, natomiast ustalanie szerokości położenia planet, za daleko łatwiejszą. Niech się zatem nie dziwi jego żalowi z tego powodu, że go tak prześcignęła. Zapewnia, że jeżeli dojdzie do ponownego wydania jego tablic, to wybierze jej metodę.
Na podstawie:
Karolina.Targosz, Sawantki w Polsce w XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997; Ingrid Guentherodt, Augenschein und Finsternisse: zur Sprache von Maria Cunitia (1604? – 1664), „Acta Universitatis Carolinae, Mathematica et Physica”, vol. 46, Praga 2005, s. 15 -28.

Kalendarium

29 V 1610 – w Świdnicy przyszła na świat Maria, najstarsza córka lekarza miejskiego Heinricha Cunitza i Marii z domu von Scholtz (Schultz).
23 IX 1623 – ślub Dawida Gertsmanna i Marii Cunitii. Gertsmann był prawnikiem. Zmarł w okresie zarazy 18 X 1626.
23 – 25 VIII 1626 – pobyt Albrechta von Wallensteina w domu rodzinnym Cunitii.
5 VIII 1629 – zmarł w Legnicy ojciec Marii Heinrich Cunitz, wypędzony ze Świdnicy po zajęciu miasta przez dragonów Liechtensteina.
2 poł. 1629/1630 – Cunitia poślubiła lekarza, astronoma i astrologa Eliasa Krätschmaira von Löwen (á Leonibus), z którym związała się wcześniej z powodu wspólnych zainteresowań naukowych. Ze związku z Eliasem Maria miała trzech synów: Eliasa Theodora, Antona Heinricha i Franza Ludwiga.
ok. 1630 (1636) – Maria i Elias, jako protestancka rodzina z powodu nasilających się prześladowań religijnych związanych z kontrreformacją, a także pustoszącej Śląsk wojny trzydziestoletniej opuścili Świdnicę i wyjechali prawdopodobnie do Byczyny. Rodzeństwo Marii – Anna Rosina, Anton Maximilian i Helena pozostało w Świdnicy i konwertowało na religię katolicką.
1636 (1642) – Maria i Elias przekroczyli granicę Rzeczypospolitej i zamieszkali w Łubnicach, wiosce należącej do cystersek z Ołoboku. Dzięki udzielonemu azylowi przez ksienię Zofię Łubieńską mogli prowadzić badania naukowe. Tutaj powstało dzieło życia Marii, jej tablice.
28 II 1648 – Cunitia i Elias nawiązali kilkuletnią korespondencją z Janem Heweliuszem, astronomem z Gdańska. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej powrócili do Byczyny.
1650 – wydanie w Oleśnicy własnym sumptem przez Marię Cunitię tablic dedykowanych cesarzowi Ferdynandowi III Urania propitia, które poprawiły słynne Tablice Rudolfińskie Johanna Keplera.
25 V 1655 – katastrofalny pożar Byczyny zniszczył dorobek naukowy Marii i Eliasa. Zniszczył także medykamenty i instrumenty do ich wytwarzania, co uniemożliwiło sprawianie leków. Leczenie i aptekarstwo było źródłem ich utrzymania.
27 IV 1661 – zmarł w Byczynie Elias von Löwen, mąż Marii Cunitii.
22 VIII 1664 – w Byczynie zmarła Maria Cunitia.

Życie i dzieło astronom Marii Kunic (Cunitii) 1610-1664

Godziny otwarcia

MAJ - WRZESIEŃ

PAŹDZIERNIK - KWIECIEŃ

Ceny biletów