Silesia et Ducati Silesiale – dawne mapy Śląska i księstw śląskich Jonasa Scultetusa i Fridericusa Khunoviusa

  Wystawa przedstawia widzowi po raz pierwszy w historii muzealnictwa śląskiego (zarówno przedwojennego – niemieckiego jak i powojennego – polskiego) zespół wszystkich map Śląska i księstw śląskich formatu folio (atlasowego), jakie zostały wydane głównie w XVII w. w najważniejszym centrum niderlandzkiej produkcji kartograficzne tego wieku jakim był Amsterdam. Chodzi tutaj o przedstawienie map w porządku chronologicznym od pierwszego wydania po ostatnie wydanie i ukazanie na mapach zmian sygnatur wydawców czy innych elementów treści kartograficznej, które skutkowały tym, że mamy do czynienia z innym stanem danej mapy. Problematyka ta w dotychczasowej literaturze przedmiotu była przedstawiana zawsze tylko fragmentarycznie w kontekście prezentacji danych zbiorów czy węższego tematu. Przedstawienie jej w całości na niniejszej wystawie jest pierwszym takim podejściem i prezentacją tych map.
    Działające w XVII w. w Amsterdamie kartograficzne oficyny wydawnicze należały do najlepszych w całej w Europie, a tym samym i w ówczesnym świecie. Prym wiodły dwie konkurujące ze sobą słynne oficyny wydawnicze należące do Joannesa Janssoniusa (1588–1664) i do Willema Janszoona Blaeua (1571–1638) – później do jego synów Joana (1597/98–1673) i Cornelisa (ok. 1610–1642) Blaeua, a po śmierci brata od 1642 r. już tylko do samego Joana Blaeua. Publikowane przez nich mapy Śląska i mapy księstw śląskich zamieszczane w różnych atlasach tych oficyn były ich opracowaniami map narysowanych przez słynnego śląskiego kartografa – Jonasa Scultetusa (1603–1664), urodzonego w Szprotawie, a zmarłego w Lesznie z wykształcenia prawnika, który pracował także jako wychowawca magnackich dzieci, w tym m.in. Leszczyńskich. Był on autorem ośmiu map śląskich opracowanych w latach 1627–1635: pięciu map księstw: głogowskiego, wołowskiego, legnickiego, wrocławskiego i grodkowskiego oraz mapy Hrabstwa Kłodzkiego, mapy generalnej Śląska Dolnego i mapy generalnej całego Śląska, a także tablic genealogicznych śląskiego rodu von Stoschów (1637).
      Opracowana przez Jonasa Scultetusa mapa generalna Śląska bazująca na mapie Martina Helwiga (1516–1574) z 1561 r. została po raz pierwszy opublikowana w 1636 r. przez amsterdamskiego wydawcę Henricusa Hondiusa (1597–1651). Później była ona wznawiana (łącznie pięć stanów) już z nowymi sygnaturami: od 1641 r. przez Joannesa Janssoniusa (1588–1664) i w 1681 r. przez Joannesa Janssoniusa van Waesbergena I (ok. 1616/1617–1681) razem z Mosesem Pittem (1641–1696) i Stevenem Swartem (1641–1683) oraz po 1694 r. przez Petrusa Schenka I (1661–1711) i Gerarda Valka (1652–1726). Podobnie działo się z pozostałymi śląskimi mapami Jonasa Scultetusa.
    Kartograficzny rywal oficyny Janssoniusa – oficyna Blaeuów publikowała pierwsze swoje przeróbki map śląskich Jonasa Scultetusa począwszy od 1640 r. Były to: mapa Śląska Dolnego (dwa stany), Księstwa Głogowskiego (trzy stany) i Hrabstwa Kłodzkiego. Pozostałe przeróbki map Jonasa Scultetusa (Księstwo Wołowskie, Legnickie, Wrocławskie i Grodkowskie) wraz z trzema dodatkowymi mapami (Księstwa Jaworskiego i Księstwa Świdnickiego wg Fridericusa Khunoviusa i Baronatu Siedlisko) oficyna Blaeuów (a dokładnie Joan Blaeu) opublikowała dopiero w swoim najważniejszym i największym atlasie jakim był Atlas Maior (1662–1672), składającym się z ok. 600 map i liczący od 9 do 12 tomów, w zależności od wersji językowej: łacińskiej – 11 tomów (593 mapy, 1662–1665), francuskiej – 12 tomów (596 map, 1663, 1667), niderlandzkiej – 9 tomów (600 map, 1664–1665), niemieckiej – 9 tomów (612 map, 1667) i hiszpańskiej – 10 tomów (544 mapy, 1659–1672, po 1672). Atlas ten do dzisiaj uważany jest za najobszerniejsze i najwspanialsze dzieło kartograficzne wszechczasów („the greatest and finest atlas ever published”, H. de la Fontaine Verwey, 1952). Do dzisiaj nie został już nigdy opublikowany tak obszerny atlas. Wiodącą i świetnie prosperującą oficynę Blaeuów 23. lutego 1672 r. strawił pożar, który stał się przyczyną jej upadku.
      Interesującym faktem jest, że Willem Janszoon Blaeu (a później oficyna Blaeuów) w swoich atlasach nie zamieszczał mapy Śląska opracowanej na podstawie mapy generalnej Śląska Jonasa Scultetusa jak właśnie jego kartograficzny rywal Joannes Janssonius – lecz przeróbkę na podstawie mapy Martina Helwiga. Stąd na wystawie prezentowana jest także najsłynniejsza mapa Śląska, czyli mapa Martina Helwiga z 1561 r. (w postaci jej siódmego wydania z 1738 r.) oraz jej blaeuowska przeróbka – mapa Śląska z 1634 r. (trzy stany).
    Na wystawie przedstawiono także trzy mapy księstw: Księstwa Jaworskiego (trzy stany), Księstwa Świdnickiego i Księstwa Legnickiego – najlepszego śląskiego XVII-wiecznego kartografa, urodzonego w Bolkowie notariusza ze Złotoryi – Fridericusa Khunoviusa (zm. 1675 r.). Po raz pierwszy zostały one wyrytowane i wydane ok. lat 1660. (Księstwo Jaworskie i Księstwo Świdnickie) oraz ok. lat 1672–1675 (Księstwo Legnickie) przez świdnickiego rytownika Johanna Gottfrieda Bartscha (1637–po 1684). Później ich przeróbki były wydawane przez amsterdamskich wydawców i zamieszczane w ich atlasach: przez Joana Blaeua (1597/98–1673) – Księstwo Jaworskie i Księstwo Świdnickie w Atlas Maior (1662–1672), Petrusa Schenka I (1661–1711) – Księstwo Jaworskie, po 1697 a przed 1711 r. (dwa stany) oraz przez Petrusa Schenka I i Gerarda Valka (1652–1726) – Księstwo Świdnickie, po 1694 r.
    Chronologicznie wystawę otwierają dwie mapy Śląska powstałe i opublikowane w Antwerpii jeszcze w XVI w. Pierwsza to słynna pierwsza przeróbka mapy Śląska Martina Helwiga opracowana i wydawana przez Abrahama Orteliusa (1527–1598) od 1570 r. w jego atlasie Theatrum Orbis Terrarum, oraz jej przerobiona wersja z nowej, większej płyty miedziorytowej z 1595 r. Druga to mapa Śląska zamieszczona w obu wydaniach atlasu Speculum Orbis Terrarum z 1578 i z 1593 r. Gerarda de Jode (1509–1591), konkurenta Abrahama Orteliusa w biznesie wydawniczym.
      Wystawę uzupełniają mapy Śląska innych słynnych XVII-wiecznych niderlandzkich kartografów i rytowników działających w Amsterdamie: Petrusa Kaeriusa (1571–po 1646) – jego mapa z 1621 r. (trzy stany), Cornelisa Danckerts II (1603–1656) – jego mapa opublikowana po 1641 r. a przed 1656 r. (dwa stany), Theodore’a (Theodorusa) Danckertsa (1663–ok. 1727) – jego mapa po 1696 r, oraz Petrusa Schenka (Schenck) I (1661–1711) – jego mapa sprzed 1711 r. Wprawdzie już z XVIII w., ale wystawa prezentuje także dwie mapy Śląska słynnej amsterdamskiej oficyny Covens & Mortier (zał. 1721 r., działała do 1866 r.) – mapę z 1741 r. i dwuarkuszową mapę z 1748 r.
      W złotym wieku kartografii niderlandzkiej w Amsterdamie powstały także dwie bardzo interesujące śląskie mapy regionalne, których nie mogło braknąć na tej wystawie. Pierwsza to mapa Baronatu Żmigrodzkiego Johanna Christiana Bergera (działał w 2. poł. XVII w.) z 1676 r. i jej przeróbka Petrusa Schenka II (1693–1775) z około 1720 r., a druga to mapa Księstwa Oleśnickiego także Petrusa Schenka II wydana po 1720 r. (?) będąca przeróbką mapy Księstwa Oleśnickiego Daniela Sinapiusa (1670–?) i Leonarda Davida Hermanna (1670–1736) z 1712 r. (stan drugi z 1720 r.).
     Na wystawie przedstawiono także trzy mapy niderlandzkich kartografów, które w swoim tytule wymieniają nazwę Polski (Polonia) i Śląska (Silesia) – mapa Polski i Śląska Gerarda Mercatora (1512–1594) z 1585 r., piękna mapa Polski i Śląska Claesa Janszoona Visschera (1587–1652), która była po raz pierwszy wydana przed 1630 r. oraz mapa Polski i Śląska Willema Janszoona Blaeua z 1634 r.