Nowatorskie dzieła twierdzy świdnickiej

dr inż. arch. Maciej Małachowicz

Po zdobyciu Śląska przez Prusaków ofensywne plany Fryderyka II zakładały potrzebę utworzenia obozu warownego i ufortyfikowanych składów prowiantu i amunicji na strategicznej drodze na Broumow. Podjęto decyzję ufortyfikowania Świdnicy – miasta o dużym potencjale gospodarczym, ale posiadającego średniowieczne jeszcze umocnienia. Utrudnienia obrony związane z lokalizacją miasta doprowadziły do stworzenia odmiennej niż inne niezwykłej Twierdzy Świdnica.

KONCEPCJE TWIERDZY POLIGONALNEJ
W latach 1743-1748 zespół pod kierunkiem generała de Walrave zaprojektował wokół Świdnicy bardzo oryginalną, poligonalną twierdzę. System poligonalny, znany wprawdzie od dawna, został jednak w okresie nowożytnym porzucony na rzecz znacznie korzystniejszych systemów bastionowych i kleszczowych i doczekał się ponownego zainteresowania praktycznie dopiero w latach 70-tych XVIII wieku. Cechą oryginalną rozwiązań świdnickich były min.:
poligonalny, wieloboczny obwód rdzenia twierdzy, wzmocniony filigranowymi, wobec dotychczas stosowanych bastionów, kaponierami,
nieciągły obwód zewnętrzny, złożony z 4-gwieździstych fortów i 4 redut.
Do fortów w zaawansowanej fazie projektowania dołączono piąty fort o narysie dzieła rogowego.
Projekt twierdzy świdnickiej, swoisty “łabędzi śpiew” generała Corneliusa de Walrave budził liczne obawy. Możemy jednak założyć, ze właśnie takie nowatorskie rozwiązanie stanowiło powód do dumy samego króla Fryderyka II. Król pruski chwalił twierdzę świdnicką swojemu “kuzynowi” królowi Francji Ludwikowi XV przesyłając mu projekt twierdzy (w wersji pierwotnej, nieco już zmienionej) wraz z własnym komentarzem.
Już po realizacji w latach 1748-53, początkowo Austriacy, a następnie Prusacy wypełnili obwałowaniami przestrzeń pomiędzy fortami i redutami obwodu zewnętrznego.

KAPONIERY
Idea kaponiery wprowadzona przez włoskich teoretyków fortyfikacji jako elementu fortyfikacji służącemu obronie fosy sięga początków XVI wieku. Wzorowane na pomysłach min. Francesco di Giorgio kaponiery realizowano m.in. w 1514 roku w umocnieniach Rodos. Na Śląsku po raz pierwszy, niewielkie pojedyncze i podwójne kaponiery o trójkątnym rzucie realizowano w połowie XVI wieku, w niedokończonym systemie obronnym zamku w Ząbkowicach Śląskich. Rozwiązanie te doczekały się ponownego odkrycia przez zespół generała de Walrave i wykorzystania na dużą skalę dopiero w latach 40-tych XVIII wieku, właśnie w Świdnicy. Od schyłku XVIII wieku i przez cały wiek XIX-ty kaponiery stanowiły już powszechnie obowiązujący element obrony fosy we wszystkich narodowych szkołach fortyfikacyjnych.
W Świdnicy elementy te pojawiają się już w pierwszych projektach z lat 1743-1747. Przewidywano umieszczenie kaponier w fosach wewnętrznego obwodu twierdzy oraz w zewnętrznych fortach gwiaździstych. Rozpoczęta w 1748 roku realizacja wewnętrznego obwodu twierdzy przyniosła dwie takie budowle na północnym odcinku fosy przed bramą Kapturową oraz późniejszą furtą Kościelną. W momencie budowy kaponiera ta wysunięta była z kurtyny wału pomiędzy lewym barkiem Bastionu Ostrego i Bramą Piotrową. Pierwsze świdnickie kaponiery to jednokondygnacyjne prostokątne w rzucie i sklepione kolebkowo budowle z rzędem pionowych strzelnic w obwodowych ścianach. Wejście do kaponiery prowadzi przez sklepiony korytarz – poternę. Zachowała się obecnie 1 kaponiera na pl. św. Małgorzaty. Dla potrzeb analogicznych funkcji zaadaptowano również w obwodzie wewnętrznym średniowieczne jeszcze basteje. Po 1750 roku podobne obiekty rozpoczęto również w 4 fortach gwieździstych. Do 1753 roku zrealizowano w fortach prawdopodobnie jedynie mury obwodowe kaponier. W 1757 roku pośpiesznie wykonano prowizoryczne stropy z belek drewnianych wspartych wewnątrz kaponier na słupach. Dzieła te znamy z rysunków podporucznika Eghelsa. Przy standardowych wymiarach (posiadają po 10 strzelnic w ścianach podłużnych) kaponiery te wykazują duże zróżnicowanie zakończenia czoła. Występują tu zamknięcia proste, w formie ostrza oraz w formie ostrza ściętego. Bardzo podobne w formie kaponiery realizowano też w latach 60-tych XVIII wieku pod kierunkiem majora Dariesa w licznych dziełach zewnętrznych oraz w przedmościach rdzenia twierdzy. W Świdnicy zachowała się m.in. prostokątna kaponiera Fleszy Nowomłyńskiej.
W 1786 roku w ramach modernizacji fortów gwieździstych zaprojektowano i wykonano w miejsce starych kaponier nowe, rozbudowujące częściowo dwukondygnacyjne i znacznie masywniejsze kaponiery na rzucie dwuramiennika.

BATERIE KAZAMATOWE
Po doświadczeniach wynikających z 4 oblężeń Świdnicy podczas wojny 7 letniej (1756-1763) Fryderyk II rozpoczął znaczną rozbudowę twierdzy. Pod koniec lat 60-tych król zlecił inżynierowi twierdzy świdnickiej płk. v. Daries projekt i realizację dzieła z kazamatową baterią wzorowaną na rozwiązaniach z austriackiego wówczas Ołomuńca. Daries zaprojektował otwarte z obu stron kazamatowe stanowisko artylerii, zlokalizowane w wysuniętym zewnętrznym dziele obronnym zwanym Fleszą Nowomłyńską.
Po uzyskaniu królewskiej akceptacji budowlę zrealizowano w latach 1769-1770 (wg Seydel’a, Wagner i Bonin podają rok 1767). Rozwiązanie zaproponowane przez Dariesa było silnie krytykowane. Obawiano się, że powstający przy ostrzale dym uniemożliwi strzelanie i może wręcz spowodować uduszenie artylerzystów. Obawiano się też, że wstrząsy spowodowane wystrzałem naruszą i zwalą sklepienia kazamat baterii. W obecności króla przeprowadzono strzelanie z wszystkich ustawionych w kazamatach dział. Doświadczenie wypadło pozytywnie. Nowa bateria uzyskała sławę jako bateria Fryderyka. Zaowocowało to budową nowych wzorowanych na pierwowzorze dzieł. W latach 70-tych i 80-tych wybudowano w Świdnicy kolejne baterie kazamatowe m.in. w Fleszy Ceglanej (1772), przed Fleszą Jawornicką (1775) oraz w Fortach Ogrodowym i Witoszowskim (1783). Podobne dzieła powstały też w innych twierdzach pruskich. Jeszcze w 1807 roku francuski generał Haxo wykonał kazamatowa baterię w Gdańsku na Forcie Grodzisko wzorowana na dziele z wysadzonej już Fleszy Nowomłyńskiej. Bateria ta uzyskała miano Baterii Haxo.

HANGARY (HANGARDY)
Ostatnie dzieła forteczne, których kariera rozpoczyna się w Świdnicy to hangary. Były to bardzo nowoczesne, oparte o świeże teorie markiza Montalemberta wielonawowe, szerokoprzestrzenne, skazamatowane wielofunkcyjne schrony, służące zarówno piechocie jak i artylerii. Cechą charakterystyczna tych budowli były otwarte boki budowli zwieńczone sklepiennymi łękami na filarach. Pozwalało to na dowolne zamykanie i otwieranie ścian tych budowli. Pierwszy hangar został zaprojektowany z rozkazu Fryderyka II przez kapitana Lindnera i zrealizowany w 1782 roku na dziedzińcu dzieła przed Fleszą Nowomłyńską. Stosunkowo szybko bo w 1783 roku powstały kolejne hangary połączone ze skazamatowanymi bateriami w Forcie Ogrodowym i Witoszowskim oraz Hangar Jawornicki. Podobne dzieła zaczęto też realizować m.in. w twierdzy kłodzkiej (hangar reduty Żuraw), kozielskiej i wrocławskiej.
Najgłośniejsze, pruskie oblężenie twierdzy w 1762 roku zaowocowało również nowatorskimi rozwiązaniami, niekoniecznie budowli fortecznych. Zmagania te, niezależnie od tysięcy zaangażowanych w nie żołnierzy i oficerów można przedstawić jako pojedynek dwu wybitnych francuskich inżynierów fortyfikacji i artylerii. Prowadzone działania były też wybitnymi osiągnięciami sztuki i inżynierii militarnej. Przeszły zresztą do historii m.in. jako podręcznikowy przykład wojny minerskiej. Obrońca twierdzy generał artylerii de Gribeauval mimo nawału obowiązków znalazł jeszcze czas aby zaprojektować w Świdnicy oryginalną lawetę działową. Pruskim atakiem a konkretnie podziemnymi robotami inżynierskimi kierował major Le Febvre wspomagany przez plejadę pruskich oficerów fortyfikacji. W kulminacyjnym momencie walk minerskich Le Febvre wykorzystywał bardzo nowoczesne ładunki minerskie tzw. “kule Belidora” – wynalazek francuskiego generał Bernarda de Belidor – wybitnego inżyniera wojskowego, fortyfikatora i minera.
To wielkie nagromadzenie eksperymentów i nowości inżynierskich i budowlanych spowodowało, że można uznać Świdnicę za swoiste laboratorium i poligon dla całej fortyfikacji staropruskiej XVIII wieku.

Nowatorskie dzieła twierdzy świdnickiej

Godziny otwarcia

MAJ - WRZESIEŃ

PAŹDZIERNIK - KWIECIEŃ

Ceny biletów