Fortyfikacje Świdnicy

Powstała w poł. XIII w. Świdnica szybko rozwinęła się jako ważny ośrodek rzemiosła i handlu. Wzrost jej znaczenia i w końcu awans do rangi stolicy księstwa przyczynił się do wybudowania wokół miasta silnych umocnień. Przypuszcza się, że pierwotnie mogła być otoczona wałem drewniano-ziemnym, systemem obronnym często stosowanym w pierwszych wiekach istnienia państwa polskiego. Nie ma na to jednak żadnych dowodów i są to tylko domysły.
Pierwsza wzmianka o umocnieniach Świdnicy pochodzi dopiero z 28 czerwca 1285 r. Wówczas to książę wrocławski Henryk IV Probus nakładając powinności na Żydów świdnickich zobowiązał ich jedynie do stróżowania i budowy murów miejskich.
W czasach panowania księcia Bolka I (1290-1301) mury musiały być już chociaż częściowo zbudowane. Świadczy o tym pouczenie z 1293 r., które mieszczanie, rajcy i ławnicy świdniccy wystosowali do księcia i mieszczan raciborskich. Jest w nim mowa o karach za uszkadzanie umocnień. Budowa murów obronnych była kontynuowana w XIV w. Poświadczają to dokumenty z tego okresu. W 1311 r. (w okresie panowania księcia Bernarda) doszło do buntu piekarzy. Za karę otrzymali oni od księcia polecenie m.in. dostarczenia 1200 wozów kamieni na budowy miejskie. Najprawdopodobniej zostały one użyte do budowy umocnień. Po wielkim pożarze miasta w 1313 r. książę Bernard zwolnił Świdnicę na cztery lata od wszelkich świadczeń oraz podarował jej wszystkie dochody z Nowego Miasta (przedmieścia położonego wzdłuż obecnej ul. Westerplatte) na rzecz odbudowy bram miejskich oraz innych potrzebnych budynków. Także książę Bolko II, następca Bernarda, dbał o obronność stolicy księstwa. W 1345 r. zezwolił miastu na potrącanie przez 15 lat, ze swoich dochodów, pewnej sumy pieniędzy i użycie jej na umacnianie Świdnicy. W tym samym roku, podczas oblężenia miasta przez wojska króla czeskiego Jana Luksemburga, mury obronne okazały się przydatne. Miasto mimo wielotygodniowego oblężenia nie zostało zdobyte. Doceniając rolę umocnień książę Bolko II zwolnił Świdnicę w 1363 r. na rok od podatków i zobowiązał mieszczan do umacniania murów miejskich oraz otoczenia nimi Nowego Miasta – do czego jednak nigdy nie doszło.
Budowane od końca XIII w. i rozbudowywane w XIV w. umocnienia były w XV w. nadal w dobrym stanie, skoro świdniczanie potrafili obronić się w 1429 r. przed husytami. Spalili oni wówczas przedmieścia. Opisywane mury obronne przebiegały wzdłuż dzisiejszych ulic: S. Żeromskiego, Muzealnej, M. Konopnickiej, 1 Maja, Wrocławskiej oraz al. Niepodległości. Miały one ok. 2,3 km długości. W ich przebiegu znajdowały się prostokątne, łupinowe baszty, które z czasem zabudowywano i podwyższano.
Przypuszcza się, że pierwotnie do miasta prowadziły tylko dwie bramy (Dzierżoniowska i Strzegomska). Jednak już w XIV w. było ich siedem: Brama Dzierżoniowska (zwana później Bramą Dolną) – pl. Wolności, Brama Kraszowicka – zbieg ul. Trybunalskiej i al. Niepodległości, Brama Witoszowska – zbieg ul. Łukowej i pl. Grunwaldzkiego, Brama Strzegomska – ul. Basztowa (pierwotnie znajdowała się bliżej ul. Kotlarskiej i została przeniesiona w nowe miejsce w 1443 r.), Brama Kapturowa – zbieg ul. Franciszkańskiej i pl. św. Małgorzaty oraz Brama Poszewników (zwana później Bramą Piotrową) – zbieg ul. Bohaterów Getta i ul. M. Konopnickiej. W 1360 r. przebito w murach siódmą bramę, zwaną Mikołajską, bądź też Furtą Szkolną (druga nazwa wzięła się stąd, że brama była wykorzystywana przez uczniów szkoły parafialnej mieszkających na południowo-wschodnim przedmieściu Świdnicy). Bramę Mikołajską zlokalizowano pomiędzy Bramą Dolną i Bramą Kraszowicką. Po przebudowaniu w drugiej połowie XVIII w. przetrwała ona, jako jedyna z wymienionych bram, do dnia dzisiejszego. Jej druga nazwa pochodziła od znajdującego się w jej pobliżu, lecz leżącego już poza murami, kościoła (wcześniej kaplicy) cmentarnego św. Mikołaja. W drugiej połowie XVIII w., już w okresie istnienia twierdzy, wybudowano u zbiegu ulic Mennickiej i 1 Maja ósmą bramę i nazwano ją Piotrową. Dawna o tej samej nazwie stała się Furtą Kościelną (można było przez nią dojść do Kościoła Pokoju).
Powstały w okresie panowania Piastów świdnickich główny mur obronny wzmocniony był licznymi basztami, z których niektóre osiągały znaczną wysokość. W 1667 r. jedna nich, w wyniku uderzenia pioruna i zapalenia się przechowywanego w niej prochu, wyleciała w powietrze. Baszta ta miała wysokość 60 łokci (ok. 34 m) i grubość ścian 4 łokci (ok. 2,3 m). Obok baszt dominującymi elementami w murach obronnych były wieże przy bramach. Zamieszkiwali je strażnicy, a także znajdowały się w nich pomieszczenia służące jako więzienia. Również baszty były wykorzystywane do różnych celów. Przechowywano w nich broń, a niekiedy były zamieszkiwane. Uzbrojenie przechowywano głównie w zbrojowni. Rolę tą pełniła, przez pewien okres czasu, dawna średniowieczna synagoga znajdująca się pomiędzy ulicami Grodzką i Kotlarską. W pobliżu synagogi stał właściwy budynek zbrojowni. Świdniczanin E. I. Naso w wydanej w 1667 r. we Wrocławiu książce pt. Phoenix redivivus Ducatuum Svidnicensis et Jauroviensis. Der wiederlebendige Phoenix der beiden Fuerstenthuemer Schweidnitz und Jauer odnotował, że zbrojownia była obszernym długim budynkiem i na jej parterze przechowywano armaty.
Świdnica historycznie posiadała trzy pasy murów obronnych. Dr M. Małachowicz uważa, że drugi obwód murów powstał prawdopodobnie już w pierwszej połowie XIV w. Z 1463 r. pochodzi najstarsza wzmianka o bastei w Świdnicy, zaś z 1486 r. o rozpoczęciu budowy kolejnego obwodu murów (trzeciego pasa). Rozwój broni palnej przyczynił się z pewnością do podjęcia decyzji o wybudowaniu wokół Świdnicy kolejnych umocnień.
Jednak według niemieckiego historyka H. Schuberta budowę drugiego pasa murów rozpoczęto w 1486 r. M. Bartłomiej Stenus w „Descripcio tocius Silesie et civitatis regie Vratislaviensis” (Opis całego Śląska i królewskiego miasta Wrocławia) z 1512 r. piszę, że w tym okresie miasto było otoczone podwójnym murem. W opisie Świdnicy (z końca XVI w.), dzieło urodzonego w niej Mikołaja Thomasa znajduje się informacja, że miasto było otoczone potrójnym kamiennym murem obronnym. Do bram prowadziły mosty zwodzone, wykonane z drewna i przerzucone przez fosę. Dzięki lekkości mogły być szybko podniesione.
W Świdnicy, ze względu na ukształtowanie terenu, tylko mały odcinek fosy, przy Bramie Dolnej, mógł być wypełniony wodą. Potrójny mur obronny jest widoczny na rycinie przedstawiającej Świdnicę w 1623 r. Trzeci pas umocnień miasta był zaopatrzony w basteje w murach i przy bramach. Bezpieczeństwo miasta regulowano również odpowiednimi przepisami. O godzinie szóstej wieczorem bramy miejskie, przy biciu dzwonu, były zamykane i tylko piesi, po opłaceniu określonej kwoty pieniężnej, mogli dostać się do miasta za murami. Przybyłe za późno z towarem wozy nie mogły wjechać przez bramy, dlatego przy ulicach do nich prowadzących wybudowano liczne zajazdy, gdzie nocowali „spóźnialscy”.
Do czasów obecnych przetrwały znikome fragmenty opisywanych umocnień. Znajdują się one przy ul. Wrocławskiej i al. Niepodległości (mały fragment przy Obwodowym Urzędzie Miar). Są to zapewne mury z pierwszego okresu budowy umocnień – z końca XIII – XIV w. Przy ul. Basztowej zachowała się basteja, jest ona widoczna na planie miasta przedstawiającym Świdnicę w 1623 r. Fundamenty średniowiecznych i szesnastowiecznych budowli obronnych są niekiedy odsłaniane podczas prac ziemnych, np. relikty Bramy Kraszowickiej, Piotrowej i Kapturowej. W czasie prac archeologicznych przeprowadzonych pod koniec lat siedemdziesiątych i na początku osiemdziesiątych XX wieku w rejonie ulic: Muzealnej, Zamkowej i Basztowej natrafiono na pozostałości zamku świdnickiego (fundamenty wieży, murów obronnych oraz budynków mieszkalnych). Zamek powstał prawdopodobnie w końcu XIII w. i wielokrotnie płonął (1313, 1528, 1673). Po dwóch pierwszych pożarach został odbudowany, zaś po trzecim ówczesny jego właściciel Christoph Wenzel von Nostitz przekazał zamek zakonowi Kapucynów (1676), który po jego zburzeniu wzniósł klasztor (1680), a następnie kościół (1682). Do dnia dzisiejszego przy ul. Muzealnej 1 zachował się piękny renesansowy portal z datą 1537 r. Pochodzi on z okresu odbudowy zamku przez dr. Franza Grimma, kanclerza Księstwa Świdnicko – Jaworskiego, po pożarze w 1528 r.
Przy bramach miejskich znajdowały się kościółki (kaplice). Pełniły one również funkcje obronne. Poza jednym (św. Barbary przy ul. Basztowej – obecnie Ośrodek Innowacji NOT w Świdnicy), pozostałe zostały zburzone. Świątynie te stały przy następujących bramach: św. Wawrzyńca – przy Bramie Dolnej, św. Anny (wraz z kaplicą Jerozolimską) – w pobliżu Bramy Mikołajskiej, św. Małgorzaty – przy Bramie Kraszowickiej, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty – przy Bramie Witoszowskiej, św. Wolfganga – w pobliżu bramy Kapturowej, św. Piotra i św. Pawła – przy Bramie Piotrowej. Należy wspomnieć, że tylko część miasta była otoczona potężnymi kamiennymi umocnieniami, przedmieścia były chronione drewnianym parkanem, jak można sądzić z siedemnastowiecznych rycin Świdnicy.

                                                                        *
Opisane fortyfikacje były wystarczające do połowy XVIII w. – do czasu zajęcia Śląska przez wojska króla Prus Fryderyka II. W nowo pozyskanej prowincji nakazał on wybudować szereg twierdz. Jedną z nich została Świdnica. W 1747 r. rozpoczęto budowę twierdzy świdnickiej. Pierwszy etap prac trwał do 1750 r. W okresie tym przebudowano stare umocnienia otaczające miasto. Podczas prac zniszczono na przedmieściach wiele domów, a także pozostałości kościołów św. Mikołaja i św. Anny (świątynie te zostały uszkodzone w czasie wojny trzydziestoletniej).  Rozebrano dotychczasowe mury obronne, przebudowano bramy. Miasto otoczono wałem, przed którym znajdowała się głęboka fosa. Całość wzmocniono bastionami. Znajdowały się one w następujących miejscach: pl. 1000-lecia Państwa Polskiego (Bastion Jezuicki), rejon zbiegu ulic 1 Maja i Wrocławskiej (Bastion Ostry), obszar u zbiegu ulic Wrocławskiej i Wodnej (Bastion Połówkowy). Od 1750 r. zaczęto budować wokół Świdnicy zewnętrzny pierścień umocnień. Składał się on z czterech fortów o narysie gwiaździstym i jednego fortu rogowego (kleszczowego).
Doktor M. Małachowicz wyróżnił następujące etapy budowy twierdzy świdnickiej:
– lata 1743 – 1747 – przygotowania projektowe, budowa magazynów,
– lata 1747 – 1753 – budowa obwodu umocnień wokół miasta i pierścienia fortów zewnętrznych (5 fortów i 4 reduty),
– 1757 – umocnienie twierdzy przez Austriaków, budowa obwodu wałów pomiędzy miastem a fortami,
– lata 1758 – 1760 – pruska modernizacja twierdzy, likwidacja obwałowań austriackich, połączenie wałami pierścienia fortów, budowa dzieł zewnętrznych,
– lata 1762 – 1804 – budowa i rozbudowa dzieł zewnętrznych (hangardy i kazamatowe baterie), przebudowa rdzenia twierdzy (podwalnie wału głównego, przedmościa).
W 1767 roku na Fleszy Nowomłyńskiej wybudowana została pierwsza staropruska bateria kazamatowa.
Forty zlokalizowano następująco (podano współczesne nazwy ulic):
1. Fort Szubieniczny – przy ul. Saperów. W miejscu tym znajduje się obecnie m.in. Gimnazjum nr 3,
2. Fort Jawornicki (zwany też Fortem Strzegomskim) – rejon ulic Jagiellońskiej i Bocznej,
3. Fort Ogrodowy – przy ul. Kolejowej (obszar bazy PKS Świdnica),
4. Fort Witoszowski – przy ul. Sprzymierzeńców (obecnie teren Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich),
5. Fort Rogowy (zwany też Wodnym) – przy ul. Wrocławskiej (teren Zakładu Wodociągów i Kanalizacji).
Pomiędzy fortami w pierwszej fazie budowy twierdzy powstały 4 reduty: Reduta Kościelna (przy ul. Saperów), Reduta Jawornicka (przy ul. Spacerowej), Reduta Ogrodowa (przy ul. R. Traugutta) oraz Reduta Wodna (w pobliżu ul. Stawki i ul. Lipowej). Później powstały kolejne reduty.
Przed fortami wybudowano trzecią linię obrony, składająca się z flesz i hangardów (podziemnych schronów). Były to samodzielne dzieła fortyfikacyjne. Poniżej ich lokalizacja:
1. Flesza Szubieniczna – wzgórze przy ul. Łącznej (w jej pobliżu znajdowała się Reduta Skrzydłowa),
2. Flesza Jawornicka – park przy ul. W. Sikorskiego (w tym miejscu pozostałości wybudowanego w latach siedemdziesiątych XX w. amfiteatru),
3. Flesza Ceglana, zwana też Fleszą Słotwińską – park przy ul. Armii Krajowej (obecnie w tym miejscu tzw. altana),
4. Flesza Nowomłyńska – przy al. Brzozowej.
Wspomniane hangardy znajdowały się przed Fleszą Nowomłyńską, Jawornicką i Ceglaną.
Na terenie obecnego parku Centralnego od końca XIII w. znajdowała się wieś Schreibendorf. W 1753 r. (bądź też w 1747 r.) większą część zabudowań wsi zburzono i w trakcie prac fortyfikacyjnych usypano groble, zalewając teren wodą. Powstało tutaj kolejne dzieło obronne, nazwane Fleszą Tamy (Dammflesche).
Poza umocnieniami wybudowano inne obiekty potrzebne załodze twierdzy. W 1753 r. rozpoczęto budowę koszar. W okresie istnienia twierdzy powstały cztery takie obiekty. Wzniesiono je przy następujących ulicach: Teatralna (obecnie nr 32 i 38 – środkowa część koszar nie istnieje), Mennicka 11, Spółdzielcza 29-31 oraz pomiędzy ul. Mennicką i Supermarketem POLOmarket (koszary te nie istnieją). Dotąd wojsko kwaterowało w domach mieszczan. Wybudowano również magazyny zbożowe (w latach 1743 – 1744 jeden obiekt wzniesiono przy ul. Długiej, drugi w 1765 r. przy ul. Saperów – powyżej ul. Wrocławskiej) i magazyn soli (przy ul. Teatralnej – obiekt nie istnieje). Dawny kościółek przybramny św. Barbary wykorzystywano od 1741 r. jako kościół garnizonowy (w 1818 r. nowym kościołem garnizonowym został były kościół pokapucyński przy ul. Zamkowej, zaś w kościółku św. Barbary urządzono arsenał Landwehry). Były pałac opatów krzeszowskich przy ul. Franciszkańskiej (obecnie budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej) wykorzystano jako arsenał artyleryjski. Przy ul. Piekarskiej wzniesiono piekarnie i magazyny. W wielu miejscach miasta wybudowano magazyny na proch, niektóre z nich zachowały się do naszych czasów. Omawiając umocnienia miasta warto wspomnieć, że przy ul. Wrocławskiej, mniej więcej naprzeciw obecnej ul. Siennej, w latach 1588 – 1742 działał młyn prochowy. Wcześniej znajdował się przy młynówce Rybackiej (w rejonie ul. Równej). W końcu XVIII w., u zbiegu obecnych ulic Armii Krajowej i Wałbrzyskiej, założono cmentarz garnizonowy. Siedzibą komendantury twierdzy została kamienica Rynek 4. W nieistniejącym już budynku na rogu ulic Szpitalnej i Teatralnej znajdował się szpital wojskowy.
W latach 1756 – 1763 w Europie toczyła się wojna siedmioletnia. W chwili jej wybuchu twierdza nie była jeszcze ukończona i w czasie trwania działań wojennych prowadzono prace nad wzmocnieniem jej obronności.
Mimo wyłożenia olbrzymich środków finansowych na budowę i rozbudowę umocnień w Świdnicy, państwo pruskie nie miało z nich zbyt dużych korzyści militarnych. W ciągu ponad stu lat istnienia, twierdza była pięciokrotnie oblegana i za każdym razem zdobywana. Dwukrotnie Świdnica była oblężona przez wojska pruskie (1758, 1762), dwukrotnie przez wojska austriackie (1757, 1761) i raz przez napoleońskie (1807). Kariera Świdnicy jako twierdzy skończyła się z chwilą ogłoszenia jej miastem otwartym (4.10.1866 r.) i rozpoczęcia niszczenia jej fortyfikacji (od 1.05.1867 r.).
Obecnie na obszarze miasta widoczne są stosunkowo niewielkie ślady po potężnych niegdyś umocnieniach. Przy al. Niepodległości stosunkowo dobrze jest zachowany fragment wału głównego (wraz z Bramą Mikołajską). Nadal wyraźne są pozostałości Fleszy Nowomłyńskiej, można również odnaleźć relikty Fleszy Jawornickiej i Ceglanej. W innych miejscach, w parkach założonych w miejscu zewnętrznych fortyfikacji, na powierzchni gruntu zaznaczają się pozostałości wałów i redut. Na szczególną uwagę zasługuje odkopany w 2006 r. fragment fosy przy nieistniejącej już Bramie Kapurowej (rejon pl. św. Małgorzaty). W fosie zachowała się kaponiera, która służyła do jej obrony. W pobliżu, przy ul. M. Konopnickiej, stoi schron – laboratorium. Relikty podziemnych umocnień twierdzy (galerie obronne) znajdują się na pl. Grunwaldzkim i w jednym z budynków przy ul. W. Żeromskiego (poniżej poziomu piwnicy). Interesujący jest również wał ziemny na terenie Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej. Autorowi znane są lokalizacje czterech, nadal zachowanych, magazynów na proch. Znajdują się one w następujących miejscach: teren Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej oraz przy ulicach: J. Lelewela, Kolejowej i Saperów.
Z pewnością podczas prac ziemnych prowadzonych w Świdnicy w miejscu dawnych fortyfikacji będą odnajdowane kolejne relikty dawnych umocnień. Istotne jest, aby przewidzieć to na etapie prac projektowych. Być może niektóre z dawnych umocnień, po odkopaniu, uda się zabezpieczyć i odpowiednio wyeksponować i zagospodarować. Dobrym przykładem takiego działania jest wspomniana wcześniej fosa przy dawnej Bramie Kapturowej.